Жаночы вопыт непарыўна звязаны з целам. На працягу многіх стагоддзяў жаночае існаванне зводзілася да ролі маці і сексуальнага аб’екта, неабходнага для працягу роду, а яе знешнасць бесперапынна ацэньвалася і лічылася важнейшай за мужчынскую. Такім чынам, роля жанчыны змяншалася да цела і яго рэпрадуктыўнай функцыі ў прыватнасці, а такі стан рэчаў абгрунтоўваўся прыродай. Нягледзячы на біялагічныя эсэнцыялісцкія парадыгмы, успрыманне жачыны ў першую чаргу праз яе цела з’яўляецца не натуральнай з’явай, а сацыяльным канструктам [1]. Менавіта таму крытычны феміністычны аналіз не можа абысціся без разгляду цялеснасці і яе ўплыву на жаночы вопыт.

Цела як сацыяльны канструкт

Асаблівая жаночая сацыялізацыя пачынаецца з дзяцінства [2], калі дзяўчынку навучаюць іншаму спосабу пражывання свайго цела, чым хлопчыка. У той час, як яго заахвочваюць лазіць па дрэвах і гуляць у актыўныя гульні, яе заклікаюць ставіцца да сабе як да лялькі, пасіўнага аб'екта. За кошт стрымлівання і кантралявання рухаў адбываецца навучанне цялесным звычкам, якія структуруюць далейшае ўзаемадзеянне са знешнім светам. Праз кампліменты, праз вобразы прынцэс і фей з казак яна адкрывае значэнне слоў «прыгожа» і «непрыгожа»; яна адкрывае, што яе каштоўнсць непарыўна звязана са знешнім выглядам, і прыгажосць становіцца яе жыццёвай мэтай. Уступаючы ў перыяд палавога саспявання, дзяўчына пачынае сутыкаецца з пачуццямі жаху і сораму адносна зменаў уласнага цела. Паралельна з гэтым яна вымушаная адпавядаць школьным патрабаванням да «прыстойнага» знешняга выгляду: маладыя жанчыны павінны быць чыстымі, сціпла апранутымі, акуратна прычасанымі, у непрыемнай да цела школьнай форме, што нярэдка стрымлівае рухі і такім чынам падпарадкоўвае школьнай сістэме, дысцыплінуе. Так, напрыклад, мастачка Ала Савашэвіч у сваім перформансе Вясна святая  [3] разважала, як праз кантроль цела адбываецца кантроль сацыяльнага субʼекта:

У школе патрэбы цела разглядаюцца хутчэй як перашкода, якая парушае ўсталяваны парадак. Так, у перыяд сталення сутыкненне з менструацыяй адразу ж становіцца крыніцай сораму і сакрэтам, пра які трэба казаць шэптам, замяняючы, напрыклад, сапраўдную прычыну адсутнасці на ўроках фізкультуры, болем у жываце. Пражываючы цыкл штомесячна, ён адчуваецца як нешта непажаданае, што патрабуе хованкі і абмяркоўваецца толькі ў вузкіх колах сябровак. 

Для тлумачэння працэсу сацыялізацыі дзяўчыны зручна выкарыстоўваць канцэпцыю сацыёлага П'ера Бурдзьё габітус [4], праз якую ён апісваў, як сацыяльныя і гістарычныя ўмовы фармуюць практыкі і перакананні чалавека. Габітус — гэта нябачны набор правіл, якія кіруюць нашымі жэстамі, манерамі і нават успрыняццем саміх сябе. Паводле Бурдзьё, габітус чалавек пераймае ад свайго асяроддзя, якое складае эстэтычны густ чалавека, яго ўяўленні пра прыгажосць і нормы паводзінаў. Хоць Бурдзьё першапачаткова аналізаваў сацыяльныя класы, яго ідэі можна пашырыць і на гендар. У гэтым кантэксце жаночае цела не прадукт асабістага выбару яго ўладальніцы, а вынік фармавання сацыяльных практык і нормаў, якія адпавядаюць пэўнаму габітусу. Усё гэта настолькі глыбока інтэрналізуецца чалавекам, што пачынае здавацца натуральным і ўласным. Іншымі словамі, успрыманне цела як аб’екта, які падлягае ацэнцы і назіранню з боку іншых людзей пачынае ўспрымацца як частка самой сябе. Знешні уплыў на ўнутранае самаўспрыманне становіцца ключавым у разуменні цялеснай аўтаноміі, якое распрацоўвае філосафка і тэарэтыкіня фемінізму Друцыла Карнэл  [5]. Паводле яе, цялесная аўтаномія азначае не толькі фізічную недатыкальнасць, але адносіцца яшчэ і да ўяўлення і разумення чалавекам свайго цела, яго межаў і характарыстык. Такім чынам, калі здольнасці чалавека свядома ўспрымаць сваё цела бракуе, цялесная аўтаномія значна змяншаецца, і уласнае цела аказваецца чужым і варожым. Яго ўжо наўрад ці можна назваць наўнавартасна сваім, бо яно робіцца прадуктам дысцыплінарных працэдур і патрыярхальнага панавання. 

Цела нарматыўнае

Неразрыўная сувязь вобраза цела з асабістай вартасцю часта вядзе да боязі іншасці – то-бок усяго, што дамінуючая культура лічыць непадпарадкоўваючымся ўсталяванай норме. У беларускім кантэксце феномен іншасці цесна звязаны з уплывам савецкай ідэалогіі. У савецкай палітычнай артадаксальнасці паняцці чысціні і гігіены мелі не толькі санітарнае, але і палітычнае значэнне. Чысціня  [6] выступала сімвалам адданасці ідэалам Саветаў і ўключала ўсё: ад утрымання дома да асабістых звычак і ладу жыцця. У такіх умовах цялесныя ўразлівасці, такія як прыкметы старэння ці інваліднасць, разглядаліся як непрымальныя і падлягалі хаванню. Яны ўспрымаліся як праявы слабасці ці недасканаласці, якія супярэчылі ідэалу моцнай, працаздольнай і функцыянальнай жанчыны. Па-за нормай таксама лічыліся каланізаваныя целы і тыя, што адносіліся да ніжэйшых сацыяльных класаў. Яны лічыліся грубымі, непадкантрольнымі і патрабуючымі «цывілізацыі» або стрымлівання, што падкрэслівае важнасць інтэрсекцыянальнага падыходу да вывучэння цела і яго пазіцыянавання ў грамадстве. 

Боязь іншасці змушае ўвесь час кантраляваць і карэктаваць уласнае цела, імкнучыся адпавядаць норме і пазбягаць адхіленняў, што могуць паставіць яго па-за межы сацыяльна прымальнага. Паўстае парадокс: хаця жаноцкасць успрымаецца самай «натуральнай»  [1] з усіх гендараў, яна адначасова патрабуе значнай «ненатуральнасці», каб лічыцца паспяховай. Як сцвяржала Сімона дэ Бавуар: «У жанчыне, апранутай і ўпрыгожанай, прысутнічае прырода, але стрыманая, чалавечай воляй набліжаная да жадання мужчыны» [2]. Упрыгожванне жаночага цела патрабуе пастаянных і значных намаганняў: дагляду за скурай, правільнага макіяжу, акуратнай прычоскі, поўнай адсутнасці валасоў на целе. Усе гэтыя працэдуры робяцца з мэтай ператварыць сваё цела ва ўвасабленне «ідэальнай» жанчыны. Аднак гэтая мэта недасягальная. Ідэал застаецца эфемерным, што ператварае пагоню за ім у крыніцу пастаяннага расчаравання, пачуцця віны і сораму, ствараючы ўражанне, што цела заўсёды недасканалае, дэфектнае і патрабуе далейшай папраўкі. 

Цела палітычнае

Ідэнтыфікацыя цела як жаночага ўплывае на пазіцыю чалавека і ў палітычнай рэальнасці  [4]. Заканадаўства часта рэгулюе права жанчыны на самастойнае вырашэнне пытанняў, звязаных з яе целам. Наўпрост гэта, напрыклад, праяўляецца ў форме забароны ці дазволу на аборты, альбо крыміналізацыі сэкс працы. Але ўплыў можа быць і ўскосным ды адбывацца праз палітыкі, якія, напрыклад, кантралююць дэмаграфічныя паказчыкі. Дзяржава можа стымуляваць нараджальнасць альбо, наадварот, ціснуць на грамадства для яе зніжэння. Адным з прыкладаў з’яўляецца прысваенне ў Беларусі «Ордэну Маці» жанчынам, якія нарадзілі  пяць і больш дзяцей. 

Аналізуючы становішча жанчын у кантэксце вышэйзгаданых практык, можна ўбачыць, што падзел паміж прыватным і публічным носіць ілюзорны характар. Дзяржава інструменталізуе жаночае цела, пазбаўляючы яго аўтаноміі і зводзячы яго ролю да рэпрадуктыўнай функцыі. Больш за тое, жаночае цела, як і іншыя целы, выкарыстоўваецца ў мэтах прадуктыўнасці. Гэтыя аспекты цесна ўзаемазвязаныя: праз рэпрадуктыўнасць на свет з’яўляецца патэнцыйны працаўнік, які забяспечвае бесперапыннасць прадукцыйнай дзейнасці. Такім чынам, прадуктыўнасць і рэпрадуктыўнасць становяцца двума слупамі, на якіх грунтуецца гегеманічнае ўяўленне дзяржавы пра жаночае цела. 

Савецкая гендарная палітыка прадставіла цела жанчыны на адным узроўні прадуктыўнасці з мужчынамі. Пры гэтым жаночая прысутнасць на рынку працы была толькі фармальнасцю, выгаднай для эканомікі. Яна не змяніла радыкальным чынам грамадскае ўспрыняццё жанчыны, а толькі стварыла  так званую праблему «падвойнай нагрузкі» [7]: савецкая жанчына павінна была працаваць разам са сваімі таварышамі-мужчынамі на фабрыцы ці ў калгасе, але пры гэтым не вызвалялася ад сваіх абавязкаў маці і гаспадыні. 

Пасля развалу Савецкага Саюза Беларусь апынулася ў сітуацыі пераходу паміж сацыялістычнымі традыцыямі і выклікамі неалібералізму  [8]. Уплыў капіталістычных мадэляў праз, напрыклад, развіццё такіх ініцыятыў, як Парк Высокіх Тэхналогій, стаў прыкметны ў эканоміцы. Новыя прафесіі сталі патрабаваць такіх «тыповых жаночых якасцей» як мультызадачнасць, поўная адданасць кар’еры і асаблівая эмацыйная праца, якая «прыпісваецца» жанчынам, бо жаночае цела працягвае лічыцца здольным да большага клопату. Аднак выкарыстоўваецца яна найперш на ніжэйшых пасадах. Так, у Беларусі HR – гэта стэрэатыпна жаночая прафесія: больш за 90% HR-аў у беларускім IT –  жанчыны  [9]. Пры гэтым HR-спецыяліст:кі нярэдка сутыкаюцца з тым, што іх роля ў кампаніі недаацэньваецца, іх праца ўспрымаецца як дапаможная, а магчымасці кар'ернага росту абмяжоўваюцца.

Асобна важна акрэсліць тое, што ў неаліберальным капіталістычным свеце цела выкарыстоўваецца для маркетынгу, і менавіта жаночы вобраз часта становіцца інструментам прыцягнення ўвагі і прасоўвання прадуктаў і паслуг. Але гэтае пытанне заслугоўвае асобнага артыкулу.

У сувязі з усім апісаным можна сцвярджаць: цела цесна ўпісана ў палітычныя і эканамічныя структуры – і менавіта ў гэтым сутнасць палітыкі цела  [10]. Яе мэта  – вынесці тое, што падаецца як прыватнае і асабістае, у публічную простору  [11] і агаліць схаваную ўладу над цялесным вопытам. Феміністкі імкнуцца вярнуць сабе кантроль над сваімі целамі, хочуць зразумець, ад імя каго пра іх целы гавораць. Фемінісцкі рух падкрэслівае: пакіданне пытанняў цела ў прыватнай сферы і аддзяленне гендару ад палітыкі эфектыўна падтрымлівае патрыярхальную мадэль. 

У беларускім кантэксце гэта асабліва відавочна на прыкладзе праблемы хатняга гвалту:  яна замоўчваецца і пакідаецца ў прыватнай сферы, не рэалізоўваючыся ні ў законе аб хатнім гвалце, ні ў публічных дыскусіях, а ліквідацыя ініцыятыў па абароне жанчын толькі пагаршае сітуацыю. Гэты прыклад паказвае: цела не з'яўляецца палітычна нейтральным, а з’яўляецца прадуктам складанай сістэмы адносін улады. 

Такім чынам, палітыка цела павінна разумецца як дынамічная прастора, дзе перасякаюцца гендар, цялеснасць, улада і супраціў. У сваю чаргу, выкрыццё гэтых узаемасувязяў з’яўляецца неабходнай умовай для эмансіпацыі ад патрыярхальнай улады над целам жанчыны і важным крокам на шляху да разумення і самастойнага вызначэння ўласнага цялеснага досведу.

Крыніцы для далейшага даследавання

1. Topos: Gender and Im/material Labour, №1(17), 2023. Часопіс. – https://journals.ehu.lt/index.php/topos/issue/view/63

2. Рассказ Ирины Горошко ) «Трусы» на UzhMedia – https://www.instagram.com/p/CwPx65TIohO/?utm_source=ig_web_copy_link&igsh=MzRlODBiNWFlZA==

3. Відэа-інсталяцыя Волі Сасноўскай Of our women http://oliasosnovskaya.com/of-our-women/

4. Фотапраект Джасцін Кёрланд. – https://www.instagram.com/p/DBZUT_-o9NN/?img_index=1

5. Viktoria Popovics. Your Body is (still) a Battleground: –Representation of Motherhood in Contemporary Art in Poland, Czech Republic and Hungary. – https://secondaryarchive.org/your-body-is-still-a-battleground-representation-of-motherhood-in-contemporary-art-in-poland-czech-republic-and-hungary/

6. Фільм Akipleša (2024), дарэктарка Saulė Bliuvaitė. –  https://kinopavasaris.lt/filmai/akiplesa-skn-gv/

7. Видэа Вольгi Кiрiллавай ‘Пока ты смотришь на меня…’

Спасылкi

1. King, A. The Prisoner of Gender: Foucault and the Disciplining of the Female Body. The Journal of International Women’s Studies, Vol. 5, No. 2, 2004. – https://vc.bridgew.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1532&context=jiws

2. Feminist Perspectives on the Body. Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2021. – https://plato.stanford.edu/entries/feminist-body/#LiviFemaBody

3. Ala Savashevich. Secondary Archive. – https://secondaryarchive.org/artists/ala-savashevich/ 

4. Grabowska, B. Perspective Chapter: The Female Body as Sites of Power. In: Women in Contemporary World: The Fight for Equal Rights, IntechOpen, 2023. – https://www.intechopen.com/chapters/85662

5. Cornell, Drucilla. Autonomy Re-Imagined. Journal for the Psychoanalysis of Culture and Society, Vol. 8, No. 1, Spring 2003, pp. 144–149. DOI: https://doi.org/10.1353/psy.2003.0008.

6. Starks, Tricia. The Body Soviet: Propaganda, Hygiene, and the Revolutionary State. Slavic Review, Vol. 68, No. 4, Winter 2009, pp. 984–986. DOI: 10.2307/25593841

7. Parker, Hannah. Every Mother is a Working Mother?: An Overview of Women, Work and Domestic Labour in the Soviet Union, 1927–1941. Sheffield Gender History Journal, June 2, 2018. – https://sheffieldgenderhistory.hcommons.org/?p=83 

8. Moll, Alicia G. Bodily Autonomy in the Age of Neoliberalism. Esthinktank, July 21, 2023. – https://esthinktank.com/2023/07/21/bodily-autonomy-in-the-age-of-neoliberalism/

9. Sanko, Yana. Just the Right Amount of Caring: Contradictory Demands of HR Work in Belarusian IT Industry. Topos, No. 2, 2023, pp. 25–37. DOI: https://doi.org/10.61095/1815-0047-2023-2-25-37

10. Brown, Nadia, and Sarah Allen Gershon. Body Politics. Politics, Groups, and Identities, Vol. 5, No. 1, 2017, pp. 1–4. DOI: https://doi.org/10.1080/21565503.2016.1276022

11. Harcourt, Wendy. Body Politics. In: Gender Matters in Global Politics, 3rd ed., Routledge, 2022, pp. 131–141. – https://pure.eur.nl/ws/portalfiles/portal/122258460/10.4324_9781003036432-11_chapter.pdf