Сёння ідэя лесбійскага сепаратызму можа гучаць як выклік  або як утопія. А можа – як нешта даўно забытае ці немагчымае: занадта радыкальнае, занадта дзіўнае, занадта небяспечнае. Але ў 1970-х у ЗША гэта была палітычная неабходнасць. Вымушаны крок. Лесбіянак не прымалі ні ў гей-супольнасцях, ні ў фемінісцкім руху — ім заставалася толькі аддзяліцца, каб гаварыць ад сябе і для сябе. Прайшло паўстагоддзя. У Беларусі 2020-х ідэя сепарацыі гучыць амаль фантастычна. Але размовы пра сепаратызм усё ж вяртаюцца. Як тактыка. Як траўма. Як дыскусія.

Гісторыя лесбійскага сепаратызму — коратка і па сутнасці

Лесбійскі сепаратызм сфармаваўся ў 1970-х гадах у ЗША. Яго з'яўленне стала наступствам двайнога выключэння: лесбіянак не прымалі цалкам ні ў фемінісцкі рух (занадта радыкальныя, палохаюць «звычайных жанчын»), ні ў гей-рух (дзе дамінавалі мужчынскія інтарэсы). Іх называлі «лавандавай пагрозай» — і лесбіянкi ў адказ стваралі свае прасторы, супольнасці, кааператывы, камуны і тэорыю.

Сепаратызм быў спосабам уявіць сабе, якім мог бы быць свет, калі б яго стваралі жанчыны. Магчымасць вызваліцца ад патрыярхальных структур, выпрацаваць новыя мадэлі жыцця, клопату, узаемадзеяння — без неабходнасці апраўдвацца і абслугоўваць.

Лесбійства стала не пытаннем кахання — гэта быў палітычны жэст і форма супраціву. Некаторыя прыхільніцы лесбійскага сепаратызму ідэнтыфікавалі сябе як асексуалкі або свядома практыкавалі ўстрыманне. Для іх адмова ад гетэрасексуальнасці была крокам супраць сістэмы, у якой жаночае цела традыцыйна ўспрымалася як рэсурс.

«Мы лічым, што ў сур'ёзнай феміністкі няма іншага выбару, акрамя як адмовіцца ад гетэрасексуальнасці. Мужчынскае панаванне — гэта адзіная сістэма прыгнёту, у якой прыгнятальнік літаральна пранікае ўнутр цела прыгнечанай і каланізуе яго».

— Джыл Джонстан, «Lesbian Nation», 1973

А што з гэтым у Беларусі?

тоні лашдэн, квір-фем актывіст:ка:

У 90-х, калі ў Беларусі толькі фарміраваўся ЛГБТК-рух, у супольнасці актыўна цыркулявалі пераклады заходніх тэкстаў, у тым ліку і пра лесбійскі сепаратызм. Гэтыя матэрыялы траплялі ў краіну праз акадэмічныя ініцыятывы, напрыклад, з боку ЕГУ — і былі часткай менавіта фемінісцкай, а не квірнай тэорыі.

У тыя гады ў Беларусі сапраўды існавала нямала ініцыятыў, якія практыкавалі сепаратызм. Ствараліся лесбійскія прасторы, дзе ўказвалася: «толькі для жанчын», «мужчынам уваход забаронены». Гэта была свядомая палітычная тактыка — аддзяліцца, каб вырашаць праблемы сваёй супольнасці.

Але ўсё змянілася з хвалямі рэпрэсій, асабліва ў бок ЛГБ-актывістак. Калі раней супольнасць налічвала хаця б сотню чалавек — ёсць ад каго сепаравацца, — то да дзесятых гадоў іх засталося, умоўна кажучы, дзесяць. У такіх умовах палітычнае поле не прадугледжвала ніякай сепарацыі. Наадварот — даводзілася трымацца разам, каб проста выжыць.

У 2010-х ідэя сепарацыі ўжо не агучвалася наўпрост. Але праяўлялася ў форме тактыкі: асобныя мерапрыемствы, закрытыя сустрэчы. Гэта не называлася сепаратызмам — хутчэй, успрымалася як адказ на патрэбу ў бяспецы і прасторы для «сваіх». І наўрад ці хто-небудзь тады сур'ёзна мог сказаць: «мы будуем лесбійскі сепаратызм у Беларусі». Палітычнае поле гэтага проста не дазваляла.

— А як ты ставішся да ідэі лесбійскага сепаратызму сёння? Наколькі гэта рэалістычная стратэгія?

тоні лашдэн:

Увогуле, мне здаецца, што доўгатэрміновая сепарацыя па ідэнтычнасцях — хутчэй тупіковая гісторыя. Для мяне яна мае сэнс у канкрэтных тактычных момантах — калі ў нас ёсць выразныя задачы, якія ўжо немагчыма вырашыць у межах вялікай групы. Вось тады — так, я заўсёды «за», каб адсепаравацца і рабіць сваё.

Але калі гаварыць пра доўгатэрміновую перспектыву… ну, планета гарыць, мы ўсе жывём у неакапіталізме, і нават калі ўявіць, што ў нас ёсць ультрабагатыя лесбасепаратысткі, якія гатовыя ўсё патрэбы лесба-кам’юніці забяспечыць — сеткі ўзаемазалежнасці працуюць так, што цалкам сепаравацца вельмі складана. 

Мне здаецца, у нас проста няма крытычнай масы, каб рабіць нешта «ў лясах». А калі мы хочам сапраўдных палітычных трансфармацый — нам усё роўна давядзецца ўзаемадзейнічаць з больш шырокімі структурамі, выходзіць за межы свайго кам’юніці. Так што як тактыка — гэта супер. А як доўгатэрміновы праект — у мяне ёсць сумневы, нават калі б у нас былі ўсе рэсурсы свету.

Наста Базар, фем актывiстка:

Шчыра кажучы, я не ведаю так шмат людзей, якія адначасова былі б феміністкамі, актывісткамі і лесбіянкамі. Я ведаю феміністак. Я ведаю лесбіянак. Я ведаю актывістак. Але каб усё гэта перасякалася ў адной кропцы — такіх няшмат. І, напэўна, таму тэма сепаратызму не стаіць востра: проста няма крытычнай масы.

Для мяне сепаратызм — хутчэй інструмент, чым мэта. Я б казала не пра «выключэнне мужчын», а пра супрацоўніцтва з вельмі дакладна вызначанымі межамі.

Я веру, што павышэнне ўпэўненасці жанчын — незалежна ад ідэнтычнасці, феміністкі яны ці не — ужо здольнае змяняць сітуацыю. Гэта ўплывае і на эканамічную незалежнасць, і на здольнасць казаць «не», і на тое, каб называць тыя ж сумы зарплат, што і мужчыны. Так, гэта доўгі шлях. Значна павольнейшы, чым чароўным пстрычкам зрабіць усіх жанчын вольнымі ад мужчынскай прысутнасці. Але мужчыны існуюць, і нешта з гэтым трэба рабіць. Выключыць іх магічным чынам — гэта не мой падыход.

Таму я хутчэй за часовыя сепаратныя прасторы — як эксперымент, як адпачынак, як выбар. Гэта можа быць хаб, вёска, летні лагер. Але ўявіць, што ўсе жанчыны свету адначасова сыходзяць жыць асобна... Ну, гэта не прывядзе да нечага канструктыўнага.

І нават калі ўявіць, што ў свеце засталіся толькі жанчыны — гэта ж не гарантуе справядлівасці. Пытанне ў тым, ці змаглі б мы выбудаваць сістэму, дзе адны жанчыны не прыгнятаюць іншых. Гэта ўжо пытанне ўлады, а не гендэрнай ідэнтычнасці. Я не ўпэўнена, што выключэнне мужчын само па сабе ўсё вырашае. Таму, калі сепаратызм дапамагае рухацца да роўнасці — окей. Але як інструмент. А не як канчатковая мэта.

— Сепаратныя прасторы быццам існуюць — але чаму пра іх так мала чутна? Чаму яны застаюцца нябачнымі?

тоні лашдэн:

Ёсць цалкам рэальны факт: лесбіянкi сутыкаюцца з жахлівым узроўнем гвалту — і ў палітыцы, і ў сацыяльнай сферы. І калі ты называеш нешта адкрыта, напрыклад, «лесбійскі сепаратны бізнес» або «лесбійскі фестываль», ты адразу трапляеш пад велізарны прэсінг — з усіх бакоў. Ад правых, ад левых, ад цэнтра. Ад дзяржавы, ад царквы, ад любых сацыяльных інстытутаў. Усе табе будуць казаць: «Не трэба аддзяляцца».

Таму пытанне не толькі ў тым, каб рабіць, але і ў тым, як гэта назваць і як гэта ўбачыць. Як натрэніраваць гэтую оптыку. Вось, напрыклад, у Еўропе ёсць арганізацыя ELC — European Lesbian Conference. Яны ўжо шмат гадоў праводзяць канферэнцыі выключна для лесбіянак. Гэта сепаратная прастора, туды не запрашаюць цыс-мужчын. Але туды запрашаюць жанчын, небінарных асоб, якія маюць лесбійскі досвед або гатовыя прасоўваць лесбійскую павестку.

Але нават да ELC, кожны раз, калі яны заяўляюць: «гэта канферэнцыя толькі для лесбіянак», — падымаецца бура. Калі яны толькі пачыналі, быў дзікі шыт-шторм унутры самога фемінісцкага і ЛГБТ-актывізму: «Як вы можаце? Мы ж усе павінны трымацца за рукі і ісці разам! А вы — аддзяляецеся». І пачынаюцца дзіўныя прэтэнзіі, што «мы, мужчыны, можа, таксама хацелі б вам дапамагчы з вашым лесбійскім актывізмам». Ну, я ўтрырую, але гэта праўда была вельмі цяжкая і выматываючая палеміка. Проста таму, што лесбіянкi робяць нешта асобна.

— А ты сама адчуваеш патрэбу ў сепаратнай прасторы? Якой бы яна магла быць для цябе?

Наста Базар:

Так, мне праўда не стае сепаратнай прасторы. Не ў сэнсе «усіх паслаць і займацца толькі правамі лесбіянак», а ў сэнсе — пабыць побач з людзьмі маёй ідэнтычнасці. Адчуць сябе сярод «сваіх». Але пры гэтым я разумею, што не з усімі лесбіянкамі мы на адной хвалi. Ёсць такія, з кім у нас не супадаюць каштоўнасці, і гэта для мяне ўжо прычына не будаваць адносіны.

Я двойчы была ў польскім фемлагеры — ён праходзіць кожнае лета ўжо гадоў 20, і гэта быў, напэўна, мой самы яскравы сепаратны досвед. Ён доўжыцца 10 дзён, і ўвесь гэты час на тэрыторыю сядзібы не заходзіць ні адзін мужчына — нават сярод персаналу. Мы, канешне, маглі бачыць мужчын у краме за межамі лагера, але на самой тэрыторыі — не. Нават дзецям старэйшым за 11 гадоў, калі яны хлопчыкі, нельга прыязджаць, каб падлеткі-дзяўчынкі таксама адчувалі сябе ў бяспецы.

Гэта вельмі рэсурсны досвед. Прастора, дзе можна адпачыць, атрымаць падтрымку, выдыхнуць. Асабліва мяне ўразіла, як там арганізаваны клопат вакол дзяцей. Гэта літаральна «агульныя дзеці». Там не было падзелу: гэта тваё дзіця, ты і даглядай. Дзеці хутка ўключаліся ў гэта адчуванне бяспекі і прыналежнасці. Калі дзесьці плакала дзіця, адна жанчына брала яго на рукі, перадавала другой, і тая адносіла да маці.

Я не ўпэўнена, што хацела б жыць так заўсёды. Бо мне падабаецца разнастайнасць, мне цікава размаўляць з рознымі людзьмі. Для мяне важнейшае менавіта каштоўнаснае супадзенне, чым агульная ідэнтычнасць. Я б з радасцю жыла ў камуне або проста ў доме, дзе людзі сапраўды прытрымліваюцца ідэяў роўнасці, фемінізму, беражлівага ўзаемадзеяння. У мяне ёсць трохі такіх людзей з мужчынскай сацыялізацыяй, побач з якімі мне камфортна і бяспечна. Іх вельмі мала. Але з імі я магла б сабе ўявіць сумеснае жыццё. Хоць бы на старасцi гадоў — як тыя мілыя бабулі і дзядулі з TikTok! І я гляджу на іх і думаю — дык гэта ж мара.

— Наколькі эміграцыя ўплывае на магчымасць ствараць лесбійскія сепаратныя прасторы?

тоні лашдэн:

У эміграцыі стварыць такую прастору сапраўды стала складаней. Сувязі разарваныя, і людзі часцей аб’ядноўваюцца па іншых прыкметах — міграцыйны досвед, палітычныя погляды, актывісцкі бэкграўнд. У беларускім кам’юніці ў эміграцыі я пакуль не бачыў ніводнага мерапрыемства толькі для лесбіянак. Ніхто не кліча: «Дарагія сяброўкі, давайце абмяркуем нашы лесбійскія эмігранцкія перспектывы». Проста няма рэсурсу. Мы ўсе занятыя: нехта працуе з беларускай павесткай, нехта ў структурах дэмакратычных сіл, нехта падтрымлівае мігранцкую супольнасць. На нас саміх часу застаецца вельмі мала. І калі нас дзесяць — нам няма ад каго сепаравацца. 

Калі нешта і адбываецца, дык у фармаце FLINTA: Frauen, Lesben, Inter, Nicht-binär, Trans, Agender. Гэта ініцыятывы для жанчын, лесбіянак, інтэрсекс-, транс- і небінарных асоб. Але не фокусна лесбійскія. І ў гэтым, магчыма, прычына, чаму напружання няма. Паміж лесбіянкамі і феміністкамі проста не адбываецца сутыкненняў — нас занадта мала, і мы занадта рэдка бачымся.

А каб напружанне ўзнікла, трэба дзяліць нейкую прастору. Сустракацца рэгулярна. Тады ты як лесбійка можаш падумаць: «Ага, тое, што гэтыя жанчыны кажуць — зусім не пра мяне», і пайсці шукаць іншых людзей, з якімі супадае павестка. Цяпер жа ўсё разрознена: тут пятнаццаць чалавек сустрэліся, там дваццаць, там трыццаць. Увесь час розны склад гэтых груп. Гэта не дапамагае выбудоўваць выразныя рамкі і ўсведамляць, якія ў нас ёсць агульныя цяжкасці. А каб сфармавалася палітычная пазіцыя, трэба спачатку зразумець, на што яна скіраваная. І нават гэтага першаснага ўзроўню цяпер не існуе.

Наста Базар:

Па-першае, калі б не здарыўся 2020 год, магчыма, мы б да гэтага стварэння сепаратных ініцыятыў) паступова прыйшлі. Тады, да ўсіх гэтых падзей, было адчуванне нейкай дынамікі, павольнага, але руху наперад. Але пасля 2020-га здарылася вось гэтае бясконцае «мы ўсе разам» — і яно, як мне здаецца, стала пасткай. Бо, па сутнасці, мы ведаем, супраць чаго мы — супраць дыктатуры. Але калі пачынаеш пытацца, а што далей, становіцца зразумела, што ў кожнага нешта сваё пад словам «дэмакратыя». У кагосьці гэта дэмакратыя, але без аднаполага шлюбу. У кагосьці — дэмакратыя, але без павесткі правоў жанчын, гэта «на потым». І ў такой сітуацыі любая спроба аддзяліцца ўспрымаецца як здрада: «Вы што, не з намі? Вы што, супраць?»

Па-другое, калі гаварыць пра эміграцыю, то тут пытанне лагістыкі. Мы ўсе раскіданыя па розных краінах, і сабраць нават дваццаць чалавек у адным месцы — ужо амаль немагчыма.

Ну і апошняе — гэта ўспрыманне. Нават калі я, напрыклад, хачу арганізаваць канферэнцыю для лесбіянак, проста сабраць 50 чалавек у адной прасторы, — я разумею, што гэта адразу будзе ўспрынята як нешта варожае. Не як спроба стварыць бяспечную прастору, а нібыта мы «супраць». Супраць гетэрафеміністак, супраць дэмакратак, супраць каго заўгодна. Узнікаюць пытанні: «А чым вам астатнія не дагадзілі?» І вось гэтае адчуванне, што любое аддзяленне адразу ўспрымаецца як атака, — яно таксама замінае. Таму публічна гаварыць пра гэта пакуль складана. Ціхенька — можа быць. Але адкрыта — не.

— Якія формы жаночых або лесбійскіх ініцыятыў табе падаюцца сёння асабліва перспектыўнымі? Ці можа гэта быць бізнес, прастора, кааператыў?

Наста Базар:

Абсалютна! Прасторы — гэта тое, што мне вельмі адгукаецца. Напрыклад, у Берліне я двойчы была ў «Шокафабрыцы» — гэта жаночая прастора, створаная феміністкамі і лесбіянкамі яшчэ ў 80-х, калі будынкі побач з Берлінскай сцяной пуставалі. Яны зайшлі ў гэтую шакаладную фабрыку, абсталявалі там хамам (таму што побач жыло шмат турэцкіх сямей), потым зрабілі рамонт і змаглі выкупіць будынак за капейкі, бо быў такі закон. І паступова гэтае месца стала цэлай экасістэмай: сталярная майстэрня, лекцыі, трэнінгі, моўныя курсы, дзіцячыя праграмы, кавярня. Апошнія гады яны пачалі абмяркоўваць запуск квір- і фем-лазняў — з фокусам на бяспеку, целы, розныя ідэнтычнасці. Гэта ўражвае.

Другі прыклад — жаночая эканоміка. Гэта таксама берлінскі кейс: бізнес-платформа, дзе толькі жаночыя бізнесы. Нават па спадчыне справа арганізаваная так, што калі ўдзельніца памірае, яе сын павінен цягам пяці гадоў перадаць бізнес іншай жанчыне. Гэта выглядае як сапраўдная сістэма падтрымкі і пераразмеркавання рэсурсаў.

Я шмат думала пра такія прасторы. Яшчэ да вайны, калі мы пераехалі ў Кіеў, я спрабавала стварыць беларускі хаб. Тады яго не атрымалася зрабіць сепаратным жаночым, бо быў фокус на дапамозе ўсім уцекачам. Але сама ідэя была менавіта такая: стварыць месца, дзе можна хутка пачаць зарабляць. Пакой для масажу, манікюру, астэапатыі, каворкінг, дзіцячая пляцоўка — усё бясплатна на першых парах. Чалавек працуе, набывае кліентуру, а потым пачынае плаціць арэнду, каб даць магчымасцi наступным. Цяпер я думаю пра падобны праект у Польшчы — прастору для жанчын з досведам эміграцыі, дзе можна прайсці перанавучанне і пачаць сваю дзейнасць. Хутка, даступна, з апорай на супольнасць. Гэта не пра «выключыць усіх мужчын», гэта пра падтрымку і пра старт. 

Ну і, канешне, жаночыя вечарынкі — як бы проста гэта ні гучала. І здагадайся, хто заўсёды крыўдзіцца? Мужчыны цi мужчыны?  Хаця ў іх сепаратных прастораў хоць адбаўляй.

— Ці ёсць сэнс абмяркоўваць лесбійскі сепаратызм сёння, нават калі ён здаецца ўтопіяй?

тоні лашдэн:

Канешне, ёсць. Я ўпэўнен:ая, што, каб рухацца наперад, нам трэба прыдумляць сабе такія палітычныя гарызонты, якія наогул недасягальны. І прыдумляць іх такім чынам, каб наша палітычнае ўяўленне не абмяжоўвалася рэаліямі сённяшняга дня.

Жаночая дзяржава, жаночая планета — што заўгодна. Бо менавіта гэта вызваляе нас ад вельмі непрыемнага цыклу паўтарэння актывізму. Напрыклад: я хачу будаваць жаночую дзяржаву, а мне кажуць — не, давай будаваць незалежную Беларусь. Але, можа, пытанне нацыі для мяне наогул не актуальнае. Але мяне ўсё роўна вяртаюць да яго, настойваюць, што гэта важна і што з гэтым трэба працаваць. І гэта, у выніку, пазбаўляе мяне нейкага больш глыбокага і сур'ёзнага палітычнага патэнцыялу, таму што мой час і сілы накіроўваюцца на пытанні, акрэсленые іншымі асобамі, а не прыярытэзаваныя мн:ой сам:ой.

Вось чаму я думаю, што дыскусія пра лесбійскі сепаратызм сёння важная. Пры гэтым зусім не абавязкова згаджацца з пазіцыямі лесбійскага сепаратызму, каб іх асэнсаваць. Не трэба быць радыкальнай сепаратысткай, каб задацца пытаннем: «А ці актуальна гэта для нас сёння?».

Крыніцы для далейшага даследавання

Падкаст «Лесбы на балоце». Падкаст Дашы Рамановіч і Вікі Біран пра жыццё лесбіянак у Беларусі.

Cheers Queers. Найбуйнейшая лесбійская супольнасць, якая аб’ядноўвае 550+ рускамоўных жанчын і персон.

«Лес рук». Адзіная закрытая платформа на рускай мове для жанчын і ўсіх, хто цікавіцца сапфічнай або wlw-культурай.