Frozen: між целам і грамадствам

Феномен замірання (freeze response) ў сітуацыях гвалту — гэта не слабасць або бяздзеянне. Гэта аўтаматычная фізіялагічная рэакцыя, абумоўленая эвалюцыйнымі механізмамі. У сваёй кнізе Trauma and Recovery (1992) псіхіятрка Джудзіт Герман тлумачыць, што ў момант небяспекі наша нервовая сістэма можа выбраць не толькі «бі» або «бяжы», але і «замры» [1]. Гэты механізм асабліва актуальны, калі супраціўленне здаецца немагчымым або небяспечным. Даследчыкі траўмы адзначаюць, што заміранне можа мець доўгатэрміновыя наступствы — пачуццё віны, адыход у сябе, страту даверу да сябе і свету. Гэтаробіць сам працэс асэнсавання гвалту надзвычай складаным і поўным сумневаў.

Але заміранне— гэта не толькі біялогія. У кнігах Frames of War: When Is Life Grievable? (2009) і Excitable Speech: A Politics of the Performative (1997) Джудзіт Батлер кажа пра тое, што сама здольнасць гаварыць з'яўляецца перфарматыўным актам [2]. Аднак гэты акт блакуецца, калі суб'ект апыноўваецца ва ўмовах, якія выключаюць яго з нарматыўнай прасторы мовы. Іншымі словамі, гвалт можа зрабіць мову немагчымай. Калі ў грамадстве няма легітымнай мовы, каб гаварыць пра перажытае, калі расповед пра гвалт сустракаецца са скептыцызмам, абвінавачваннем ахвяры або пагрозамі, гэта падмацоўвае заміранне не толькі ў момант гвалту, але і ў далейшыягады маўчання.

Гвалт, які з’яўляецца часткай патрыярхальнай і аўтарытарнай сістэмы, не толькі прымушае замерці, але і канструюе вакол ахвяры цішыню. Адсутнасць механізмаў падтрымкі, інстытуцыйных рычагоў і ўстойлівых дыскурсаў пра згоду і гвалт робіць саму спробу выказацца рызыкоўнай. У выніку многія людзі, якія перажылі харасмент, адчуваюць не толькі бяссілле ў момант гвалту, але і сацыяльную ізаляцыю, якая доўжыцца значна даўжэй.

Разумеючы заміранне як структуральны феномен, мы можам па-іншаму глядзець на гвалт і супраціўленне. Калі гаворка ідзе не толькі пра індывідуальную рэакцыю цела, а пра сацыяльныя ўмовы, якія прымушаюць маўчаць, тады высілкі па змене сітуацыі павінны быць накіраваныя не толькі на падтрымку асобных людзей, але і на пераасэнсаванне самога грамадства, у якім яны жывуць.

Заціхнуць — значыць выжыць у рэпрэсіўнай дзяржаве?

У Беларусі харасмент — гэта не толькі міжасабовы гвалт, але і форма структурнага прыгнёту. У кантэксце біяпалітычнага кантролю жаночых целаў можна звярнуцца да разважанняў Мішэля Фуко пра тое, як улада кіруе не толькі целамі, але і жыццямі людзей, рэгулюючы іх штодзённыя практыкі і волі. У сваёй працы «Гісторыя сексуальнасці. Том I: Воля да праўды» Фуко адзначае, што сексуальнасць робіцца аб'ектам палітычнай, маральнай і сацыяльнай дысцыпліны, што адлюстроўвае імкненне ўлады кантраляваць інтымныя аспекты жыцця індывідаў [3].

Такім чынам, жаночыя целы аказваюцца пад падвоеным кантролем: як аб'екты патрыярхальнага парадку і як палітычныя целы, што падпадаюць пад дзяржаўны нагляд. У такой сістэме гвалт робіцца спосабам падтрымання іерархіі, дзе кантроль над целам і сексуальнасцю служыць інструментам улады. Калі тваё цела належыць не табе, то і твая гаворка таксама не твая. 

Беларускае грамадства працята страхам перад рэпрэсіўнымі структурамі. Дзяржаўны гвалт выяўляецца не толькі ў арыштах і збіццях пратэстоўцаў, але і ў штодзённых формах прыгнёту. Жанчыны, якія сутыкнуліся з харасментам, ведаюць, што паліцыя не абароніць іх, а хутчэй пагоршыць сітуацыю. У такім кантэксце заміранне становіцца не толькі індывідуальнай рэакцыяй, але і сацыяльна прымальнай стратэгіяй выжывання.

На ўзроўні дзяржавы харасмент разглядаецца як няісная ці нязначная праблема. Беларускае заканадаўства дагэтуль не прызнае сексуалізаваных дамаганняў як асобнае парушэнне права. У выніку, нават калі жанчына мяркуе звярнуцца ў паліцыю, яе заявы найхутчэй не ўспрымуць сур'ёзна. Больш за тое, ва ўмовах аўтарытарнага і антыфемінісцкага рэжыму любыя спробы выказвацца пра гендарны гвалт могуць быць інтэрпрэтаваныя як «дэстабілізацыя грамадства» ці «экстрэмізм».

Такім чынам, можна пашырыць разуменне рэакцыі замірання яшчэ далей. Разгледжанае ў кантэксце аўтарытарнага ладу, які няўхільна падтрымваецца патрыярхальным парадкам, заміранне робіцца не толькі індывідуальнай рэакцыяй, не толькі стратэгіяй выжывання, якая ўхваляецца сацыяльна, але і значнай  часткай сістэмы прыгнечання. Жанчыны змаўкаюць не таму, што не хочуць казаць, а таму што казаць небяспечна.

Харасмент як спектакль улады

Джудзіт Батлер, разважаючы пра гендар, кажа пра яго перфарматыўнасць: мы не проста «маем» гендар, мы яго «выконваем», праігрываючы сацыяльныя сцэнары [4]. З харасментам тая ж гісторыя: гэта не проста «няўдалыя моманты», як іх звычайна клічуць, а спектакль улады, у якім кожны эпізод — гэта частка шырэйшай структуры прыгнёту. Кожны элемент тут працуе на дэманстрацыю іерархіі. Офісны бос, які дазваляе сабе пахабныя жарты, не проста забаўляецца — ён паказвае, каму належыць тэрыторыя. Мужчына, які «крытычна» разглядае жанчыну ў транспарце, не проста выяўляе цікавасць — ён сцвярджае сваё права погляду.

Гэта публічнае дзеянне. Яно не патрабуе зачыненых дзвярэй — наадварот, яно працуе менавіта таму, што адбываецца на вачах у іншых. Чаму грамадства заплюшчвае на гэта вочы? Чаму ўсё гэта працягваецца зноў і зноў, робячыся нечым штодзённым, амаль фонавым шумам, на які ніхто не рэагуе?

Шмат у чым — бо так зручней. Прызнаць харасмент праблемай значыць прызнаць, што свет уладкаваны несправядліва, што ўлада размяркоўваецца нераўнамерна, ідучы траекторыямі гендарнага, класавага, этнічнага і іншых прыгнётаў. А значыць, давядзецца нешта змяняць — у офісах, у барах, у транспарце, у мове, якой мы размаўляем, у саміх сабе. Гэта складана, непрыемна, патрабуе высілкаў. Прасцей зрабіць выгляд, што нічога не адбываецца. Не толькі таму, што некаторыя баяцца ці не ведаюць, як рэагаваць, але і таму, што прысутным здаецца: калі ніхто не крычыць, значыць, усё ў парадку. Заціхлае цела, згублены погляд, нацягнутая ўсмешка не лічацца дастатковым сігналам бедства.

Я сама доўгі час не ўсведамляла, што перажытае мной — гэта гвалт. Сталы мужчына, які павольна пагладжваў маё сцягно ў аўтобусе, калі мне было 14, не выглядаў пагрозліва. Ён не заб'е ж мяне, не згвалтуе — вакол так шмат людзей. Трэба было толькі трохі пацярпець, пакуль мы даедзем да свайго прыпынку. Здаецца, заставаліся два ці тры. У маіх вачах — страх, трывога, паніка. Я крычала, але без гуку — проста глядзела ў вочы сяброўцы, спадзеючыся, што яна прачытае ў маім позірку: мне патрэбна дапамога. Здавалася, яна адчула маю напружанасць, але не ўсвядоміла, што адбываецца. Ён не спыняўся. Людзі вакол сталі для мяне сляпымі і абыякавымі. Мы выйшлі раней, але я гэтак і не вытлумачыла, чаму. Мне было сорамна і балюча. Я не казала пра гэта некалькі гадоў, пакуль не адбылося нешта яшчэ больш траўмавальнае.

Позні вечар, мне 16 ці 17. Я вярталася дадому з курсаў па англійскай. На прыпынку ў цэнтры горада былі толькі я і ён, пазней падышла жанчына і яе дачка-падлетак. Ён сядзеў у метры справа ад мяне, бакавым зрокам я назірала за трэмарам яго рук і ўспамінала, як аднойчы ў Італіі ў сям'і, якая дала прытулак мяне на месяц, мужчына нечым хварэў, што суправаджалася сталым дрыгаценнем яго рук. Я сядзела і суперажывала гэтаму чалавеку на прыпынку. Пакуль ён не ўстаў і не стаў проста перада мной. Я не адразу зразумела і нават усміхнулася ў разгубленасці, як гэта адбываецца, калі ў твой бок выяўляюць неабгрунтаваную, не патрэбную табе ўвагу. Мой позіркспыніўся на яго руцэ — аказалася, што ён трымае свой чэлес. Ізноў здранцвенне. Няма сэнсу бегчы. У іншай частцы прыпынку тая самая жанчына і яе дачка. Я падарвалася да іх і з тым жа страхам проста глядзела  надзеі, што яны зразумеюць. Ён пайшоў. Я пачувалася дзіўна, ненатуральна, як быццам гэта я зрабіла нешта не так. У вачах гэтых дзвюх жанчын чыталася неразуменне, асуджэнне ці, можа, проста разгубленасць. Добра, што хутка прыехаў мой аўтобус.

Гэтым разам я падзялілася гісторыяй са школьнымі сяброўкамі — у адказ атрымала дзясятак іншых аповядаў пра харасмент.Тады я, дарэчы, не ведала такога слова. Мне здавалася, што мне пашанцавала — мяне не згвалтавалі, і я жывая.

Калі твой голас дрыжыць, ён усё адно гучыць

Рэакцыя замірання – гэта частка перформансу, у якім ролі ўжо размеркаваны, і задачаў тым, каб знайсці спосабы змяніць гэты парадак.  Для гэтага трэба разумець, як супрацьстаяць сістэме, у якой заміранне стала інстынктыўнай ахоўнай рэакцыяй. Разарваць гэты цыкл можна праз пошук стратэгій супраціву, што дазваляюць вярнуць сабе права на голас, рэакцыю і дзеянне.

1. Перфарматыўны супраціў: як і азначалася вышэй, сам акт супраціву можа быць перфарматыўным. Гэта могуць быць публічныя выступы, акцыі, судовыя працэсы, якія падымаюць пытанні гвалту, дыскрымінацыі і прыгнечання. Гэта не толькі юрыдычныя ці палітычныя акты, але і культурныя – якія руйнуюць маўчанне і адмаўляюцца ад стандартызаваных роляў.

   
   

2. Калектыўная салідарнасць і падтрымка: важна выбудоўваць сеткі, што аб'ядноўваюць жанчын і іншыя ўразлівыя групы. Гэта могуць быць супольнасці, групы падтрымкі або актывісцкія калектывы, дзе ствараецца прастора для абмену досведам. Гэта дапамагае зразумець, што твая гісторыя — не адзінкавая, а частка агульнага працэсу. Гэта мацуе адчуванне асабістай сілы.

   
   

3. Вызваленне мовы: гаварэнне і мова — гэта моцны інструмент. Каб змяніць парадак, трэба вярнуць сабе права на гаворку — зрабіць мову адважнай і даступнай кожнай і кожнаму. Вызваленне ад сацыяльнага ціску, які прымушае нас маўчаць ці казаць «як трэба», дапамагае пераадолець бар'еры. У гэтым кантэксце важнымі становяцца стварэнне новых наратываў і выкарыстанне тэрмінаў, якія не будуць душыць, а будуць вызваляць. Гэта можа быць таксама і пераасэнсаванне старых тэрмінаў, якія маюць рэпрэсіўную афарбоўку.

   
   

4. Павышэнне дасведчанасці: разуменне механізмаў улады і структурнага прыгнёту — гэта першы крок да пераменаў. Праграмы і адукацыйныя ініцыятывы, што дапамагаюць распазнаваць гвалт, маніпуляцыі і сацыяльныя шаблоны, важныя як для дарослых, так і для падлеткаў.

   
   

5. Цялесныя практыкі і аднаўленне сувязі з целам: праца з целам — гэта адзін са спосабаў вяртання кантролю. Саматычная тэрапія, танец, ёга ці іншыя рухі могуць стаць інструментамі не толькі для аднаўлення пасля фізічных траўм, але і для таго, каб адчуць сябе гаспадаром уласнага цела і перастаць успрымаць яго як аб'ект вонкавага кантролю.

   
   

6. Новыя спосабы самавыяўлення праз мастацтва: яно можа стаць інструментам перагляду састарэлых норм і адкрыцця сябе. Тэатр, перформанс, музыка і візуальнае мастацтва могуць не толькі пераасэнсоўваць культурныя шаблоны, што ўплываюць на жаночую суб’ектнасць, але і спрыяць разрыву з мінулым, напоўненым прыгнётам і траўмамі.

   
   

7. Медыйны супраціў: выкарыстанне сацыяльных сетак, блогаў, часопісаў і іншых медыяпляцовак дазваляе не толькі распаўсюджваць асабістыя гісторыі, але і ствараць прастору для абмеркавання надзённых праблем. Гэта адзін са спосабаў гучна заявіць пра сябе, зруйнаваць маўчанне і перастварыць правілы гульні.

Гэтыя спосабы могуць быць як індывідуальнымі, гэтак і калектыўнымі, але ўсе яны дапамагаюць ствараць  прастору для волі, бачнасці і ўлады над уласным целам і голасам.

Одры Лорд у сваім эсэ The Transformation of Silence into Language and Action (1977) піша [5]:

Заціхнуць — значыць знікнуць. Зрабіць сябе нябачнай, незаўважнай, нягучнай, зліцца з фонам. Але маўчанне не абараняе — яно ізалюе. Выйсці з цішыні страшна, асабліва ў адзіноце. Таму так важна, калі побач гучаць іншыя. Адзін голас можа дрыжаць, саромецца, зрывацца — і ўсё ж ён гучыць. І за ім могуць загучаць іншыя. Разам лягчэй пераадолець страх. Разам словы становяцца дзеяннем.Калі я зноў стукнулася з харасментам праз гады, я не заціхла. Я загаварыла. Гэта быў не крык, але гэта быў голас.

Так што калі ты ўсё яшчэ адчуваеш здранцвенне перад светам, дзе нават твой уласны голас табе не належыць —ты не адна. Але калі мова можа быць гвалтоўнай, то, магчыма, і супраціў пачынаецца з гаворкі — як і гэты тэкст.

Крыніцы для далейшага даследавання

1. FemFM. New Belarus Vision — https://newbelarus.vision/series/femfm/

2. Я не феміністка, але... Belarus.fm — https://belarus.fm/ru/%d1%8f-%d0%bd%d0%b5-%d1%84%d0%b5%d0%bc%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%ba%d0%b0/

3. GIRLS POWER BELARUS. Instagram — https://www.instagram.com/girls.power.belarus

4. Жанчыны цяжкога паводзінаў. YouTube — https://youtu.be/8VhIftp-dN0?si=jdNNiv3fqSYKGavM

5. Human Constanta. Праваабарончая ініцыятыва — https://humanconstanta.org/

6. ROAR WOMEN. Даведнік: Калі з імі небяспечна — https://drive.google.com/file/d/18rBytbgIhaD56RvIIoLgLYVLy2nlIPzY/view?usp=sharing

7. ROAR WOMEN FEST. Instagram — https://www.instagram.com/roar_women_fest

8. Сойка. Instagram — https://www.instagram.com/sojka.io/

9. Калючыя ягады (Prickled Berries). Instagram — https://www.instagram.com/prickledberries/

10. OliviaHelp. Instagram — https://www.instagram.com/oliviahelporg/

11. СПРАВКА. Instagram-гайд пра рэсурсы падтрымкі — https://www.instagram.com/spravka.guide/

12. Жанчына хоча. YouTube-канал — https://youtube.com/@WomanWants?feature=shared

Спасылкi

1. Герман Дж. Травма и исцеление. Последствия насилия от абьюза до политического террора. — М.: ЭКСМО, 2022. — 400 c.

2. Butler J. Frames of War: When Is Life Grievable? London: Verso, 2009. — 193 pp.; Butler J. Excitable Speech: A Politics of the Performative. London: Routledge, 1997. — 200 pp.

3. Фуко М. Воля к истине: по ту сторону знания, власти и сексуальности. — М.: Магестериум, Касталь, 1996. — 448 с.

4. Butler J. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. NY, London: Routledge, 1990. — 172 pp.

5. Лорд О. Преобразование молчания в язык и действие // Лорд О. Сестра отверженная. — М.: No Kidding Press, 2022. С. 53.